Το Καραβάνι των Ζαπατίστας και ο ινδιάνικος ψυχισμός
ντός του Ιουνίου κατέφθασε στις ακτές του Βίγκο στη Γαλικία Ισπανίας η πρώτη αποστολή Ζαπατίστας στην Ευρώπη, στα πλαίσια της προγραμματισμένης δράσης «Καραβάνι των Ζαπατίστας». Η συγκεκριμένη δράση ανακοινώθηκε τον περασμένο Οκτώβριο 2020, εν μέσω της πανδημίας, όταν ο EZLN δήλωνε: «αρκετές αντιπροσωπείες Ζαπατίστας, άνδρες, γυναίκες και άλλοι που έχουν το χρώμα της γης μας, θα βγουν για να ταξιδέψουν στον κόσμο, να περπατήσουν ή να πλεύσουν προς μακρινά εδάφη, θάλασσες και ουρανούς, αναζητώντας όχι την διαφορά, όχι την ανωτερότητα, όχι τη σύγκρουση, ούτε βέβαια την συγχώρεση και τον οίκτο. Θα πάμε και θα βρούμε αυτό που μας κάνει ίσους».
Θα ταξιδέψουν, λοιπόν, σε όλο τον κόσμο και η Ευρώπη αποτελεί τον πρώτο τους προορισμό. Όπως έχουν δηλώσει, θα επισκεφθούν αρκετές περιοχές του ευρωπαϊκού χώρου, αυτόχθονες, κινήματα και δράσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι επισκέψεις τους θα είναι αντικατοπτρισμός δικών τους καταστάσεων, όπως εκείνοι τις βιώνουν στις επαρχίες τους. Για παράδειγμα, έχει γίνει γνωστό ότι θα συναντηθούν με τους αυτόχθονες Σάμι, που διαχρονικά εκτρέφουν και βόσκουν τάρανδους, και που το έδαφός τους βρίσκεται μεταξύ Σκανδιναβίας και Ρωσίας. Οι Σάμι αντιστέκονται σήμερα στην απαλλοτρίωση και τη ρύπανση που προκαλούν τα ορυχεία, η κατασκευή του Αρκτικού Τρένου αλλά και τα αιολικά πάρκα.
Ο προγραμματισμός του συγκεκριμένου καραβανιού δεν γίνεται τυχαία αυτή την περίοδο. Αντίθετα, με τη νέα κυβέρνηση που έχει σχηματιστεί στο Μεξικό, ο τρόπος καταστολής των Ζαπατίστας έχει εμπλουτιστεί και αναβαθμιστεί από την κυριαρχία. Θεωρούμε ότι έχει φθάσει η στιγμή που η ελίτ πραγματοποιεί ολομέτωπη επίθεση στους ιθαγενείς και αυτή δεν είναι μονάχα στρατιωτικού ή παραστρατιωτικού τύπου, αλλά κυρίως πολιτισμική. Είναι η επίθεση του Πολιτισμού στην ιθαγενική κουλτούρα. Είναι εκείνο το ύπουλο, υποχθόνιο και συχνά επίμονα διεισδυτικό life style που καταφέρνει να αλώσει και τα πιο ψηλά και απόρθητα τείχη. Και αυτό δεν γίνεται με τα όπλα και τη βία αλλά με το χρήμα και την υποσχετική για πλούτο. Από αυτό-παραγωγούς σε συλλογικά και κοινοτικά σχήματα να μετατραπούν σε ατομικούς-ιδιοτελείς καταναλωτές. Σε δούλους της κυριαρχίας δηλαδή. Αυτό δεν σημαίνει επ’ ουδενί ότι δεν παραμένει παρούσα η παραστρατιωτική δράση και οι δολοφονίες, το αντίθετο μάλιστα. Υπάρχουν περίοδοι όξυνσης της κρατικής/παρακρατικής καταστολής, αλλά μαζί με αυτή τη δράση αναπτύσσεται μεθοδικά και με σχέδιο η αλλοίωση βασικών δομικών αξιακών χαρακτηριστικών των ιθαγενών κοινοτήτων. Οι δολοφονίες παραπάνω από είκοσι ιθαγενών, τα τελευταία δύο χρόνια, οι καταστροφές των χωριών, οι απαγωγές και το κάψιμο γεωργικών εκτάσεων αποτελούν το στρατιωτικό βραχίονα της απόπειρας πολιτικής-πολιτισμικής διείσδυσης στις ζαπατιστικές και ιθαγενικές κοινότητες.
Για τη μεξικανική εξουσία ίσως φαντάζουν ώριμες οι συνθήκες γι’ αυτή την επίθεση της μετάβασης. Η κρατική διαχείριση βρίσκεται στα χέρια του κεντροαριστερού Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ, ο οποίος έχει ως αφήγημα τον 4ο Μετασχηματισμό του Μεξικού, ενός μετασχηματισμού που σημαίνει επιβολή ενός μείγματος «οικονομικής ανάπτυξης» και «ασφάλειας». Εκλέχθηκε για πρώτη φορά, από την εποχή της Μεξικάνικης Επανάστασης, ως μη υποψήφιος του PRI, του κυρίαρχου καθεστωτικού κόμματος, έχοντας ευρεία υποστήριξη και συναίνεση. Επί πλέον, διατηρεί την πλειοψηφία στην Βουλή και τη Γερουσία. Όλα τα δεδομένα, λοιπόν, επιτρέπουν και συνηγορούν συνάμα στην άσκηση διαχειριστικής πολιτικής με ατζέντα, πρότζεκτς και «μεταρρυθμίσεις» που το παλιό φθαρμένο καθεστώς δεν θα μπορούσε αποτελεσματικά να φέρει εις πέρας.
Μια λαίλαπα ιδιωτικοποιήσεων και μεγάλων περιβαλλοντοκτόνων κατασκευαστικών έργων βρίσκεται, λοιπόν, εν εξελίξει. Και ποια είναι αυτά; Η κατασκευή του περίφημου Τραίνου των Μάγια, και της σιδηροδρομικής γραμμής 1.500 χιλιομέτρων που έχει σχεδιαστεί να διασχίσει διάφορα μέρη της χερσονήσου Γιουκατάν, όπου βρίσκεται και το θέρετρο Κανκούν, προκαλώντας τεράστια οικολογική καταστροφή, εισβολή σε «παρθένα» οικοσυστήματα και επηρεάζοντας τον τρόπο ζωής των ντόπιων κατοίκων. Όλα αυτά για την ανάπτυξη του τουρισμού, που όπως πολύ καλά γνωρίζουμε και στον ελλαδικό χώρο, είναι εκείνος ο τομέας οικονομικής δραστηριότητας που επιδρά διαλυτικά στις τοπικές οικονομικές κοινότητες και μετατρέπει τους συν-τρόφους σε «κυνηγούς» του «εύκολου κέρδους».
Έχει αξία να επισημανθεί ότι ο Ομπραδόρ υποσχόταν προεκλογικά ότι στην περιοχή της Τσιάπας δεν θα κατασκευαστούν τα περίφημα «μέγα έργα», που περιλαμβάνουν το Τραίνο των Μάγια, αυτοκινητόδρομους και δενδροφυτεύσεις της ζούγκλας Λακανόντα, φράγματα και εξορύξεις. Εννοείται ότι πράττει τα ακριβώς αντίθετα. Οι περίφημες δεντροφυτεύσεις στη ζούγκλα είναι ένα πρόγραμμα που φέρει την ονομασία «Sembrando Vida» –«Φυτεύοντας Ζωή». Ουσιαστικά επιδιώκει να μετατρέψει σε αγρότες συγκεκριμένων καλλιεργειών 12.000 ιθαγενείς παρεμβαίνοντας στην τόσο σημαντική βιοποικιλότητα, η οποία ως γνωστόν αποτελεί αποτελεσματική ασπίδα στην εξάπλωση πανδημιών και στο ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Παρ’ όλα αυτά, οι διεθνείς φωστήρες χρηματοδοτούν και προωθούν τα συγκεκριμένα projects. Το χρήμα που προσφέρεται ως δούρειος ίππος της εξαγοράς των ιθαγενών ανέρχεται στο καθόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 400 δολαρίων/μήνα. Βιάζουν, λοιπόν, τη ζούγκλα με την πλούσια χλωρίδα και πανίδα, τους κατοίκους της, για να μετατραπεί αρχικά σε μια αγροτική έκταση και, πιθανόν, μετά από χρόνια σε μια ακόμη πιο επικερδής εξόρυξη.
Βρισκόμαστε σίγουρα στα χαρακώματα ενός ιδεολογικού και οικονομικού πολέμου. Ο Ομπραδόρ και η μεξικανική κυριαρχία –και όχι μόνο αυτή– προσπαθεί να τους αλώσει «αγοράζοντας» τους. Σε μια χώρα όπου οι συμμορίες, το ναρκεμπόριο, η βία αποτελούν βασικές συνιστώσες της καθημερινότητας, η πολιτικο-οικονομική ελίτ ασχολείται με επιμονή στη διάλυση του Ζαπατίστικου τρόπου οργάνωσης των δομών τους. Είναι το «κακό σπυρί» για τη μεξικανική κυριαρχία, ανεξαρτήτως των ιδεολογικοπολιτικών αναφορών ή διαφορών που έχει κάποιος μαζί τους. Ο Ομπραδόρ, σαν φτηνός ηθοποιός, δήλωσε στα πλαίσια μιας εκδήλωσης, τον περασμένο Μάιο: «Ζητούμε συγγνώμη από την φυλή των Μάγια για τις τρομερές κακοποιήσεις που διαπράχθηκαν από άτομα και εθνικές και ξένες δυνάμεις κατά τη διάρκεια της Κονκίστα, τους τρεις αιώνες αποικιοκρατίας και τους δύο αιώνες του ανεξάρτητου Μεξικού». Και λίγα λεπτά μετά τη συγγνώμη του μίλησε για την ανάγκη κατασκευής του Τραίνου των Μάγια. Μαστίγιο και καρότο για τον εκπολιτισμό…
Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να γίνει μια μικρή αναφορά στον ινδιάνικο ψυχισμό των ιθαγενών της μεξικάνικης επικράτειας. Η εξέγερση της πρωτοχρονιάς του 1994 στην επαρχία Τσιάπας από τους Ζαπατίστας ήταν αποτέλεσμα διεργασιών τριών δεκαετιών περίπου. Σε ένα εύρος που καταλάμβανε από τις ριζοσπαστικές καθολικές τάσεις –της λεγόμενης θεολογίας της Απελευθέρωσης– μέχρι τον σχηματισμό μικρών αντάρτικων ομάδων από άτομα που συμμετείχαν στα γεγονότα του μεξικάνικου 1968. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας Μιχάλης Μεντίνης στο βιβλίο του «Κριτική Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία», Εκδ. Επίκεντρο: «ένα από τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι πρώτες αντάρτικες ομάδες κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες, στην προσπάθειά τους να εξεγείρουν τους ντόπιους πληθυσμούς, ήταν πως οι Ινδιάνοι δεν προσχωρούσαν στις τάξεις τους και σπάνια υιοθετούσαν τις πρακτικές τους και τη μαρξιστική σκέψη –παρά τις συνθήκες ανείπωτης φτώχιας μέσα στις οποίες ζούσαν. Η ελλιπής κατανόηση του ινδιάνικου ψυχισμού δεν επέτρεπε στους αντάρτες να δουν πως η από έξω επιβολή σχημάτων και ιδεών ξένων προς την κοσμοαντίληψή τους δεν θα μπορούσε να ριζώσει έτσι απλά στον ινδιάνικο ψυχοχρονότοπο. Μόνο όταν οι ομάδες ανταρτών που έφτασαν στην Τσιάπας τη δεκαετία του 1980 ξεκίνησαν να μελετούν πιο προσεκτικά τον ινδιάνικο εαυτό μέσα στον ιστορικό και κοινωνικό του χρονότοπο, έγινε δυνατή η σταδιακή (επι)κοινωνία μεταξύ των ανταρτών και των Ινδιάνων, η οποία αποκρυσταλλώθηκε στη δημιουργία του EZLN και την εξέγερση του 1994». Οι συγκεκριμένες απόψεις έρχονται να μάς θυμίσουν και την αποτυχία του Τσε Γκεβάρα να κερδίσει την εμπιστοσύνη των ιθαγενών της Λ. Αμερικής με την τραγική για τον ίδιο κατάληξη. Η επιβολή ενός από τα έξω σχεδίου καθ’ όλα ερμηνευτικού απέδειξε ότι αυτό δεν μπορεί –και ορθά– να γίνει αντιληπτό και αποδεκτό. Η απόρριψη από την άλλη πλευρά, από τον «πολιτισμένο» επαναστάτη, του ψυχισμού και των αντιλήψεων –σαμανικών, μαγικών, ναγκουαλιστικών– του ιθαγενή, εκτός από μια υπεροπτική στάση, σίγουρα εμφανίζει στοιχεία εξουσιαστικής οπτικής.
Ο υποδιοικητής Marcos, παρ’ ότι μη ιθαγενής και «πολιτισμένος» αντιλήφθηκε «ότι η κατανόηση τόσο των μύθων των Ινδιάνων όσο και των γλωσσικών ιδιαιτεροτήτων τους παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία σχέσεων μεταξύ ανταρτών και Ινδιάνων. Με απλά λόγια, αυτό που οι αντάρτες έκαναν ήταν μία νοητική τοποθέτηση του ινδιάνικου ψυχισμού η οποία επέτρεψε να δημιουργηθούν σημεία επικοινωνίας τα οποία οδήγησαν σε ριζικές αλλαγές, τόσο για τους αντάρτες όσο και για τους Ινδιάνους». Το γεγονός ότι οι ινδιάνικες κοινότητες βρίσκονται εδώ και πάνω από πέντε δεκαετίες σε μία διεργασία ριζικής κοινωνικοπολιτικής αλλαγής μάς προκαλεί να τους μελετήσουμε σε βάθος, όχι μέσα σε μια στενή πολιτική ορολογία αλλά σε επίπεδα που άπτονται της λεγόμενης κοινωνικής ψυχολογίας. Ο «ινδιάνικος εαυτός», λοιπόν, δεν μπορεί να περιοριστεί στο «εσωτερικό» ενός μεμονωμένου ατόμου, αλλά μπορεί να κατανοηθεί μόνο ως «κάτι» που εκτείνεται μέσα στο κοινωνικό και τη φύση. Το βασικότερο ίσως χαρακτηριστικό του ινδιάνικου ψυχισμού είναι το nagual. Και όπως υποστηρίζει ο Taussig Μ. στο βιβλίο του Defacement, Stanford University press (1999), «το κράτος επιχειρεί πάντα να απαλλοτριώσει τη δύναμη του nagual και της μαγείας προκειμένου να ελέγξει τη μεταμόρφωση, να λειάνει τη δυναμική του ψυχοκοινωνικού γίγνεσθαι και να αναγάγει τη σχέση ατόμου και nagual σε μία απλή τοτεμική ή συμβολική αντιστοιχία: «εξ ου και η μετάβαση από τη μιμητική πραγματικότητα, από το ο άνθρωπος ΕΙΝΑΙ το ζώο, στην ποιητική, τη μεταφορική πραγματικότητα, ο άνθρωπος είναι σαν το ζώο, και ειδικά ο άνθρωπος έχει μέσα του το ζώο» .
Είναι φανερό και εύκολα αντιληπτό ότι η εξωγενής βοήθεια και αλληλεγγύη προς ιθαγενείς ομάδες προϋποθέτει βαθιά γνώση και υψηλά επίπεδα κατανόησης της λειτουργίας μιας κοινωνικής δομής που οι συμπαγείς πυλώνες της φέρουν στοιχεία μεταφυσικής και φαντασιακού. Δύσκολα ερμηνευμένα και αποδεκτά από τον ορθό πολιτικό λόγο του «δυτικού» ανθρώπου. Είναι μια ευκαιρία επ’ αφορμής του «ιδεολογικού» πολιτισμικού πολέμου που δέχονται αυτή τη στιγμή οι Ζαπατίστας να διευρυνθούν τα μονοπάτια σκέψης στον ορίζοντα. Ειδικά σήμερα που ο κάθε άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει και μια ακόμη επίθεση, εκείνη της ολοκληρωτικά κυρίαρχης Τεχνοεπιστήμης.
Αναρχικός Πυρήνας Χαλκίδας
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 217, Ιούλιος – Αύγουστος 2021
ΠΗΓΗ: ANARCHY PRESS
